सोभियत सङ्घका निर्माणकर्ता लेनिन उद्भवको कथा

-डा चूडाप्रसाद ढकाल

1. प्रस्तावना

यो निबन्धले रुसी साम्राज्यवादी युगको अन्त्यतिर राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको लहरमा उभिएका एक युवा व्लादिमिर इलिच लेनिनको बारेमा प्रकाश पार्दछ। उनको जन्म १८७० मा उच्च शिक्षित परिवारमा भएको थियो, जहाँ उनले राजनीतिक चेतना र सामाजिक न्यायप्रति गहिरो रुचि विकसित गरे। त्यो समय रुस विशाल सामाजिक र आर्थिक असमानताका कारण आन्तरिक रूपमा तनावग्रस्त थियो, र साम्राज्यवादी नीतिले जन साधारणमा ठुलो असन्तुष्टि उत्पन्न गरेको थियो।

यसै गरी, पहिलो रुसी क्रान्ति(सन १९०५) पछि उत्पन्न अस्थिरताले लेनिनको वैचारिक यात्रालाई निश्चित रूप दिन ठुलो भूमिका खेल्यो। लेनिनले त्यस समयका अन्यायपूर्ण राजनीतिक ढाँचाविरुद्ध आफ्नो मत व्यक्त गर्न थाले, र यी अनुभवहरूले उनलाई मार्क्सवादी सिद्धान्त तर्फ अग्रसर गराए। उनको जीवनको यो आरम्भिक चरणले अन्ततः रुस र संसारको राजनीतिक परिदृश्यमा परिवर्तन ल्याउने महत्त्वपूर्ण कडीका रूपमा काम गर्‍यो।

2. प्रारम्भिक वातावरण र वैचारिक विकास

व्लादिमिर इलिच लेनिनको वैचारिक विकासको यात्रा उनको पारिवारिक पृष्ठभूमि र शैक्षिक अनुभवबाट गहिरो रूपमा प्रभावित भयो। उनका पिता एक शिक्षा अधिकारी थिए जसले शिक्षामा गुणस्तर उन्नति गर्ने कार्यमा योगदान दिएका थिए। उनको माता एक शिक्षित महिला थिइन्, जसले आफ्ना छोराहरूमा स्वतन्त्र चिन्तन र शैक्षिक उत्साहको महत्त्व उच्च स्थानमा राखिन्। यस्तो वातावरणमा हुर्केका लेनिनमा प्रारम्भिक उमेरदेखि नै राजनीतिक चेतना र सामाजिक न्यायप्रतिको चासो विकास भयो।

विद्यालय र विश्वविद्यालयमा उनको शिक्षा अवधिभर लेनिनले युरोपियन र रुसी दार्शनिकहरूका कृतिहरू पढे, जसमा कार्ल मार्क्सका लेखनहरू प्रमुख थिए। मार्क्सवादी सिद्धान्तमा उनको गहिरो अध्ययन र मननले उनलाई रुसी समाजमा वर्ग सङ्घर्ष र सामाजिक परिवर्तनका लागि एक दृढ आधार प्रदान गर्‍यो। यस अवधिमा, उनको दाजु अलेक्जान्द्रको राजनीतिक क्रियाकलापहरू र अन्ततः शहादतले लेनिनमा निकै गहिरो प्रभाव पार्‍यो। अलेक्जान्द्रको निधनपछि लेनिनले आफ्नो राजनीतिक जीवनलाई अझ गम्भीरतापूर्वक लिन थाले र अधिनायकवादी शासन विरुद्ध खुलेर लड्ने बाटो रोजे।

यी अनुभवहरूले लेनिनलाई केवल एक चिन्तकका रूपमा मात्र होइन कि, सँगसँगै एक क्रान्तिकारी नेताका रूपमा पनि स्थापित गर्‍यो, जसले अन्ततः रुसी साम्राज्यलाई चुनौती दिने र सोभियत सङ्घको स्थापना गर्ने यात्रा सुरु गरे।

3. क्रान्तिकारी गतिविधिहरू

व्लादिमिर इलिच लेनिनको क्रान्तिकारी यात्रा सबैभन्दा प्रमुख रूपमा १९०५ र १९१७ को रुसी क्रान्तिहरूमा देखा पर्छ। यी क्रान्तिहरूमा उनले आफ्नो सक्रिय सहभागिता मार्फत बोल्शेविक पार्टी भित्र एक प्रमुख नेताका भूमिका खेले। यो आन्दोलनमा उनको नेतृत्वले रुसी जनतामा व्यापक रूपमा प्रेरणा जगायो र उनीहरूलाई सङ्गठित गर्न मद्दत पुर्‍यायो।

१९१७ को अक्टोबर क्रान्तिमा लेनिनको भूमिका अझ निर्णायक रह्यो। उनले बोल्शेविकहरूको नेतृत्व गर्दै पेत्रोग्राड सोभियतमा सत्ता हस्तान्तरणको योजना बनाए र कार्यान्वयन गरे। उनका रणनीतिहरू र नेतृत्वले त्यो समयको रुसी साम्राज्यका अगुवाहरूलाई अप्ठ्यारोमा पार्दै बोल्शेविकहरूलाई सत्तामा पुर्‍याए। लेनिनको यी गतिविधिहरूले रुस र विश्व राजनीतिमा एक नयाँ युगको सुरुवात भयो।

यस अवधिमा लेनिनले अन्य क्रान्तिकारीहरूसँगका सम्बन्धहरूलाई सुदृढ बनाउँदै गए, जसमा लेव ट्रोत्स्की जस्ता प्रमुख व्यक्तित्वहरू समावेश थिए। उनको सङ्गठनात्मक क्षमता र रणनीतिक सोचले बोल्शेविक पार्टीलाई एक शक्तिशाली र निर्णायक बलका रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गर्‍यो। यी क्रान्तिकारी गतिविधिहरूमा लेनिनको सक्रिय सहभागिताले उनलाई इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण क्रान्तिकारी नेताका रूपमा चिनिने आधार बनायो।

4. शक्ति सञ्चय

व्लादिमिर इलिच लेनिनले अक्टोबर क्रान्तिपछि आफ्नो नेतृत्व र बोल्शेविकहरूको सत्ता एकत्रित  गर्नका लागि विभिन्न नीतिहरू र निर्णयहरू गरे। यस कालखण्डमा उनले गरेका प्रमुख नीतिहरूमा राष्ट्रियकरण नीति, श्रम शक्ति मोबिलाइजेसन, र न्यायिक सुधारहरू समावेश छन्। उनको यी नीतिहरूले रुसी सङ्घका औद्योगिक र कृषि सम्पत्तिहरूको राष्ट्रियकरणमा योगदान गरे, जसले सत्ता केन्द्रित गर्ने उनको रणनीतिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो।

लेनिनले आर्थिक नीतिहरू पनि समायोजन गरे जसले नयाँ आर्थिक नीति (NEP) को सूत्रपात गर्न मद्दत गर्‍यो। यस नीतिले निजी व्यापार र कृषि उत्पादनलाई सीमित रूपमा अनुमति दिएर आर्थिक स्थिरता र सामाजिक सन्तुलन साधनमा योगदान गर्‍यो। यसका साथै, लेनिनले पार्टी र सरकार भित्रको नियन्त्रणलाई दृढ पार्न विभिन्न संस्थागत सुधारहरू अङ्गीकार गरे।

यी नीतिहरू र उनको कडा नेतृत्वका कारण लेनिन, बोल्शेविक पार्टीको सङ्गठनात्मक ढाँचालाई मजबुत पार्ने र रुसमा सोभियत सत्ताको स्थापना गर्ने कार्यमा सफल भए। उनका निर्णयहरूले रुसी समाजमा गहिरो र दीर्घकालीन प्रभावहरू पार्‍यो, जसका कारण उनलाई एक क्रान्तिकारी नेता र सोभियत सङ्घका निर्माणकर्ताको रूपमा इतिहासमा स्थान दिलाएको छ।

5. प्रभाव र विरासत

लेनिनको नेतृत्व तथा उनका नीतिहरूले रुसी समाजमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। उनको नेतृत्वमा बोल्शेविकहरूले रुसी राजतन्त्रलाई परास्त गरी सोभियत सङ्घको स्थापना गरे, जुन विश्व इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण घटना हो। उनको नेतृत्वमा गरिएका सामाजिक परिवर्तनहरूले रुसमा मात्रै नभएर विश्वभरिका शासन व्यवस्थाहरूमा समेत प्रभाव पारेका छन्।

जस्तो कि, लेनिनले औद्योगिकीकरण र कृषि सुधारलाई अगाडि बढाएर रुसी समाजमा व्यापक परिवर्तनहरू गर्न सफल भए। उनका नीतिहरूले सामाजिक समताको आधारमा नयाँ समाजको निर्माण गर्न मद्दत पुर्‍यायो, जुन सम्भवतः विश्वभरि नै कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूको प्रेरणा बन्यो।

यसै गरी,१९२२ मा सोभियत सङ्घको स्थापनाले राजनीतिक र आर्थिक ढाँचामा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्यायो। लेनिनको नीति अनुसार, उद्योग र भूमि राष्ट्रियकरण गरिएको थियो, जसले उत्पादन र वितरणमा केन्द्रीय नियन्त्रण स्थापित गर्न मद्दत गर्‍यो। यसले सम्पूर्ण देशमा आर्थिक विकास र सामाजिक न्यायलाई बढवा दिएको थियो।

अर्को कुरा, लेनिनको विचारधारा र उनको राजनीतिक दृष्टिकोणले विश्वव्यापी रूपमा कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूलाई उत्प्रेरणा दियो। त्यसको प्रमुख उदाहरण चीन, कोरिया, भियतनाम, र क्युबामा देखा परेका कम्युनिस्ट क्रान्तिहरू हुन्, जहाँ लेनिनका सिद्धान्तहरू र नीतिहरूले प्रमुख भूमिका खेले।

अन्ततः, यी परिवर्तनहरू र नेतृत्वले लेनिनलाई विश्वमा एक महत्त्वपूर्ण राजनीतिक चिन्तक र क्रान्तिकारी नेताको रूपमा स्थापित गर्‍यो।

6.सारांश

लेनिनको नेतृत्वमा चालिएका कदमहरूले रुसमा भएका सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनहरूमा अत्यन्तै ठुलो भूमिका खेले। उनका नीतिहरू र दर्शनले विश्वव्यापी स्तरमा साम्यवादी आन्दोलनहरूमा प्रेरणा र नेतृत्व प्रदान गरे, जसले अन्य देशहरूमा पनि राजनीतिक र सामाजिक क्रान्तिहरूको सुरुवात गर्न मद्दत गर्‍यो।

लेनिनका कार्यहरूले उनको समयमा मात्र नभएर आजको सामाजिक र राजनीतिक दृष्टिकोणमा पनि गहिरो प्रभाव पारेका छन्। जस्तो कि, उनको विरासतले सामाजिक न्याय, श्रमिक अधिकार, र सरकारी नियन्त्रणमुखी अर्थतन्त्रको अवधारणालाई अनवरत प्रोत्साहन दिएको छ। यस्तै, उनका अन्य कदमहरूले पनि विश्वव्यापी रूपमा विभिन्न विश्लेषण र बहसको माग गरिराखेको अवस्था छ। 

अन्ततः, यस निबन्धमा हामीले लेनिनका कार्यहरूका परिणामहरूमाथि गहन चर्चा गर्दै उनका दीर्घकालीन प्रभावहरूमाथि पुनरावलोकन गर्‍यौँ। इतिहासका यी महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरूमा लेनिनको भूमिका बुझ्ने क्रममा यस निबन्धले लेनिनको महत्त्वलाई दोहोर्‍याएको छ, जुन उनको जन्म शताब्दीको सन्दर्भमा झनै प्रासङ्गिक छ। यस विश्लेषणले राजनीतिक तथा सामाजिक इतिहासको अध्ययन गर्ने सबैका लागि महत्त्वपूर्ण आधार प्रदान गर्दछ।

सन्दर्भ सूची

1. फिट्जपैट्रिक, एस. (१९८४)। *रुसी क्रान्ति।* ऑक्सफोर्ड विश्वविद्यालय प्रेस।

2. हब्सबाव्म, ई. (१९९५)। *चरम युग: छोटो बिसौँ शताब्दी, १९१४–१९९१।* एबाकस।

3. लेनिन, बि. आई. (१९६७)। *सङ्कलित कृतिहरू*, खण्ड २६। प्रगति प्रकाशक।

4. पाइप्स, आर. (१९९०)। *रुसी क्रान्ति।* नप्फ।

5. सर्भिस, आर. (२०००)। *लेनिन: एक जीवनी।* मैकमिलन।

6. ट्रॉट्स्की, एल. (१९३०)। *रुसी क्रान्तिको इतिहास।* साइमन एन्ड शूस्टर।

लेखकको संक्षिप्त नोट:लेनिनको जन्म शताब्दी सन्दर्भमा “सिक्दै सिकाउँदै मार्क्सवाद” अन्तर्गत लेखिएको यस लेखमा प्रस्तुत जानकारीहरू विविध द्वितीयक स्रोतहरूबाट सङ्कलन गरिएका हुन् । जुन ज्ञानको विस्तृत समुदायमा पहिले नै चर्चित र साझा गरिएका छन्। हाम्रो उद्देश्य यस ज्ञानको पुनः प्रस्तुतीकरण गरी सिक्ने र सिकाउने कार्यमा योगदान दिनु हो। पाठकहरूको सुझाव र अन्तर्दृष्टिहरूको हामी सधैँ स्वागत गर्दछौँ, ज्ञानको यस यात्रालाई तपाईँ सचेत पाठकहरूको सहभागिताले थप समृद्ध र बलशाली बनाउनेछ। यो हाम्रो विश्वास हो।धन्यवाद!

drchudadhakal@gmail.com