कमरेड पुष्पलाल: राजनीतिक दर्शन र सामाजिक न्यायप्रतिको दृष्टिकोण

डा चूडाप्रसाद ढकाल

drchudadhakal@gmail.com 

१. प्रस्तावना

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनका प्रणेता मध्ये एक, कमरेड पुष्पलाल श्रेष्ठको जीवन र कार्यहरूले नेपालको समाज र राजनीतिमा ठुलो प्रभाव पारेको छ। उनी १९२४ मा जन्मिए र मुख्यतः १९४० र १९५० को दशकमा उनले नेपाली राजनीतिमा गहिरो छाप छोडे। उनले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी)को स्थापना गरे र देशमा सामन्तवाद र राजतन्त्रविरुद्ध सङ्घर्ष गर्ने क्रान्तिकारी आन्दोलनको नेतृत्व गरे। उनको उद्देश्य समतामूलक समाजको सिर्जना गर्ने थियो, जहाँ सबै नागरिकले समान अधिकार र सम्मान प्राप्त गर्ने कुरा हुन्छ। उनको नेतृत्व र विचारहरूले नेपालको राजनीतिक दिशालाई नयाँ मोड दिएको थियो।

२. सामाजिक न्याय र राजनीतिक दर्शनमा पुष्पलालको योगदान

सामाजिक न्याय

सामाजिक समानता:

कमरेड पुष्पलालले आफ्ना भाषणहरू र लेखहरूमा सामाजिक समानताको सिद्धान्तलाई दृढतापूर्वक पुष्टि गरेका थिए। उनले समाजका सबै तह र वर्गहरूमा समानता स्थापना गर्ने आवश्यकता प्रबल रूपमा जोड दिएका थिए। उनको विश्वास थियो कि प्रत्येक व्यक्तिले समान पहुँच र अवसर प्राप्त गर्नुपर्छ, जुन कुरा उनले आफ्ना सार्वजनिक सम्बोधनहरू र लेखहरूमा निरन्तर प्रतिबिम्बित गरेका थिए। यो सामाजिक समानताप्रति उनको प्रतिबद्धता उनको विचारधाराको एक मौलिक पक्ष थियो, जसले वर्गीय विभेदहरूलाई कम गर्ने र अधिक न्यायसङ्गत समाजको विकास गर्ने लक्ष्य राखेको थियो।

शिक्षा र अधिकार:

पुष्पलालले शिक्षालाई एक मौलिक अधिकारको रूपमा हेर्थे, जुन न्याय र समानता प्राप्ति गर्न सक्षम एक जागरूक, चेतनशील, र आत्मनिर्भर समाजको निर्माणका लागि अनिवार्य छ। उनको विश्वास थियो कि शिक्षित समाजले मात्रै आफ्ना अधिकारहरू बुझ्ने र यसका लागि लड्न सक्छ, जसले अधिक न्यायसङ्गत र समान सामाजिक व्यवस्था सिर्जना गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। उनले शिक्षाको महत्वलाई सबै तहमा प्रकाश पार्ने प्रयास गरे, जसले शिक्षालाई केवल व्यक्तिगत उन्नतिका लागि मात्र होइन, तर सामाजिक परिवर्तनको एक निर्णायक साधनको रूपमा देखिने गरी सुनिश्चित गर्‍यो।

अन्तर्राष्ट्रियतावाद:

पुष्पलालका दृष्टिकोणमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र सहकार्य पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण थियो। उनले विश्वव्यापी कम्युनिस्ट आन्दोलनसँगको नेपालको सम्बन्धलाई महत्त्व दिँदै नेपाली आन्दोलनलाई विश्वव्यापी क्रान्तिकारी हरकतसँग जोड्ने कोसिस गरे। यस दृष्टिकोणले नेपाली आन्दोलनलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रतिष्ठित गर्न मद्दत पुर्‍यायो, र यसले सुझाव दियो कि सिमाना पारीको एकता र सहकार्य स्थानीय आन्दोलनहरूको सफलता र मान्यताका लागि निर्णायक छ।

राजनीतिक दर्शन

मार्क्सवादी विचारधारा:

कमरेड पुष्पलालको मार्क्सवादी विचारधाराप्रतिको गहन समर्पणले नेपाली समाजमा गहिरो र दीर्घकालीन परिवर्तनहरू ल्याउन ठुलो भूमिका खेलेको छ। उनका विचारहरूले पुँजीवादी र सामन्ती ढाँचामाथि गहिरो चुनौती प्रस्तुत गर्दै आएका छन्, जसले समाजमा वर्गीय शोषणको अन्त्य र समानताको प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्य राख्थ्यो। उनले वर्गीय समानता र आर्थिक न्यायलाई प्राथमिकता दिएर काम गर्ने प्रयास गरे, जसले नेपालमा विभिन्न कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूलाई प्रेरणा र मार्गदर्शन प्रदान गरेको छ। यसको परिणामस्वरूप, सामाजिक न्याय र समानताको क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण सुधारहरू भएका छन्।

वर्ग सङ्घर्ष र क्रान्ति:

पुष्पलालका भाषणहरू र लेखहरूमा वर्ग सङ्घर्ष र क्रान्तिकारी आन्दोलनको महत्वलाई गहिराइसँग उजागर गरिएको छ। उनको विश्वास थियो कि समाजमा समानता र न्याय स्थापना गर्नका लागि वर्ग सङ्घर्ष अपरिहार्य छ। उनका भाषणहरूमा उल्लेखित विचारहरूले जनतालाई आफ्ना अधिकारका लागि उठ्न र लड्नको लागि प्रेरित गर्दथे, जसले नेपालमा राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनका लागि ठोस आधार तयार पारेको थियो। यो सङ्घर्षले विशेष गरी श्रमिक वर्ग र कमजोर समुदायहरूलाई सशक्त बनाउने कार्यमा ठुलो भूमिका निर्वाह गरेको छ।

जनवादी प्रक्रिया:

पुष्पलालले सधैँ जनतासँगको संवाद र समावेशितालाई महत्त्वपूर्ण मान्थे। उनको मान्यता थियो कि राजनीतिक परिवर्तन जनताको सक्रिय सहभागिताबाट मात्र सम्भव छ। उनले जनतालाई निर्णय प्रक्रियामा सहभागी बनाउने प्रयास गरे, जसले समाजमा व्यापक सहमति र सहकार्यको वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत गर्‍यो। यस जनवादी प्रक्रियाले नागरिकहरूमा राजनीतिक प्रक्रियामा सहभागिता बढाउने र उनीहरूलाई सरकारका निर्णयहरूमा प्रभाव पार्न सक्षम बनाउने क्षमता विकास गर्न मद्दत गरेको छ।

३. कमरेड पुष्पलालका विचारहरूको प्रभाव र भविष्यको दिशा

मूल्याङ्कन र प्रभाव:

कमरेड पुष्पलालका विचारहरूले नेपाली समाजमा गहिरो र दीर्घकालीन प्रभाव पारेका छन्। उनका सिद्धान्तहरू र आदर्शहरूले नेपालमा राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनका लागि एक नयाँ दिशा प्रदान गरेको छ। उनले अपनाएका मार्क्सवादी दर्शनले वर्ग सङ्घर्ष र आर्थिक समानताका मुद्दाहरूलाई मुख्य धारामा ल्याएका छन्, जसले नेपाली जनताको जीवनमा आमूल परिवर्तनहरू ल्याउने प्रयत्न गरेका छन्। उनका कार्यहरूले सामाजिक न्याय र समानताका मागहरूलाई अझ व्यापक बनाउने काम गरेको छ, जसले समाजका विभिन्न तहहरूमा सकारात्मक परिणामहरू सिर्जना गरेका छन्।

चुनौतीहरू र आलोचनाहरू:

पुष्पलालका दर्शनहरूले धेरै चुनौतीहरू र आलोचनाहरू सामना गरेका छन्। उनका प्रगतिशील विचारहरूले विभिन्न प्रतिक्रियावादी शक्तिहरूबाट विरोधको पनि सामना गरेको छ, जसले उनका योजनाहरूलाई कार्यान्वयन गर्न कठिन बनाएको छ। कतिपय आलोचकहरूले उनका विचारहरूलाई अव्यवहारिक र अत्यधिक उदारवादी भन्दै आलोचना गरेका छन्। यद्यपि यी आलोचनाहरूले उनका विचारहरूमा गहन समीक्षा र पुनर्विचारको महत्वलाई उजागर गर्न मद्दत गरेका छन्।

भविष्यको दिशा:

पुष्पलालका विचारहरूको आधुनिक नेपाली समाजमा अझै पनि उत्तिकै प्रासङ्गिकता छ। उनका सिद्धान्तहरू र आदर्शहरूले युवा पुस्तालाई न्याय र समानताका लागि लड्न उत्प्रेरित गर्ने क्षमता राख्छ, जसले समाजमा सामाजिक परिवर्तनका लागि नयाँ ऊर्जा प्रदान गर्न सक्छ। यसका साथै, उनका विचारहरूले आगामी पुस्तालाई सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा उन्नति गर्न आवश्यक दृष्टिकोण र माध्यमहरू प्रदान गर्ने क्षमता राख्दछ। यसरी हेर्दा, पुष्पलालका विचारहरूले भविष्यमा नेपाली समाजको निर्माण र पुनर्निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् भन्ने कुराको पुष्टि समेत गर्न सकिन्छ।

सन्दर्भ सामाग्री

हच्छेथु, कृष्ण। नेपालमा पार्टी निर्माण: सङ्गठन, नेतृत्व र जनता। काठमाडौं: मण्डला बुक प्वाइन्ट, २००२।

उप्रेती, बी.सी. नेपालमा माओवादी विद्रोह: इक्कीसौं शताब्दीको क्रान्ति। रूटलेज, २००९।

भट्टराई, कृष्ण बहादुर। नेपालमा राजनीतिक आन्दोलन र सङ्गठनात्मक विकास: कम्युनिस्ट आन्दोलनको विशेष सन्दर्भमा। काठमाडौं: साझा प्रकाशन, २००७।

झा, प्रशान्त। “नेपालमा कम्युनिस्ट राजनीतिको विकास।” एसियन स्टडीज जर्नल, भाग ७०, नं १, २०११, पृष्ठ २३१-२४७।

शर्मा, शालिग्राम। “नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको विचारधारा र रणनीति।” साउथ एसिया जर्नल, नं ३४, २०१२, पृष्ठ ५६-७२।

दहाल, मणि राम। “विद्रोहदेखि लोकतन्त्रसम्म: नेपालका कम्युनिस्ट पार्टीहरूले सामना गरेका चुनौतीहरू।” प्रस्तुत पत्र, हिमालयन पॉलिसी रिसर्च कन्फ्रेन्सको वार्षिक बैठक, म्याडिसन, WI, अक्टोबर २००८।

सिंह, आनन्द। “नेपालको राजनीतिक सुधारमा कम्युनिस्ट विचारधाराको भूमिका।” एमए थिसिस, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, २०१०।

लेखकको संक्षिप्त नोट:”सिक्दै सिकाउँदै मार्क्सवाद” अन्तर्गत लेखिएको यस लेखमा प्रस्तुत जानकारीहरू विविध द्वितीयक स्रोतहरूबाट सङ्कलन गरिएका हुन् । जुन ज्ञानको विस्तृत समुदायमा पहिले नै चर्चित र साझा गरिएका छन्। हाम्रो उद्देश्य यस ज्ञानको पुनः प्रस्तुतीकरण गरी सिक्ने र सिकाउने कार्यमा योगदान दिनु हो। पाठकहरूको सुझाव र अन्तर्दृष्टिहरूको हामी सधैँ स्वागत गर्दछौँ, ज्ञानको यस यात्रालाई तपाईँ सचेत पाठकहरूको सहभागिताले थप समृद्ध र बलशाली बनाउनेछ। यो हाम्रो विश्वास हो।धन्यवाद!